Onze docenten
Gerben Beldman

Het is tijdens je studie vast voorbijgekomen: Klassieke Conditionering. Vaak denken we dan aan “de honden van Pavlov”. Maar het interessante is dat ook in het hier-en-nu klassieke conditionering op tal van manieren ons leven beïnvloedt. En dat de principes van klassieke conditionering de basis vormt van veel hedendaagse therapeutische interventies. In deze blog nemen we je mee in de vraag wat er gebeurt tijdens het proces van klassieke conditionering. En nemen we je mee in de vraag hoe de principes van klassieke conditionering in de hedendaagse zorg wordt ingezet. Oftewel: Klassieke conditionering – Vroeger en Nu.

In deze blog lees je onder meer:

• • Wat er gebeurt tijdens het proces van klassieke conditionering;

• • De eerste onderzoeken naar klassieke conditionering;

• • Voorwaarden om klassieke conditionering te laten plaatsvinden;

• • Hoe slachtoffers van seksueel misbruik door klassieke conditionering ongewild fysieke opwinding kunnen ervaren als ze terugdenken aan het misbruik;

• • Hoe in de zorg gebruikgemaakt wordt van klassieke conditionering;

• • Hoe gedragstherapie gebaseerd is op klassieke conditionering.

Wat is klassieke conditionering?

Je hebt het vast zelf wel eens gemerkt: je rook een bepaalde geur die je sterk aan een bepaald persoon (je ex) deed terugdenken. Wat meteen bepaalde herinneringen en/of gevoelens opriep. Of dat je misselijk werd bij de geur van mosselen, omdat je eerder ook een keer flink ziek bij het eten van mosselen bent geworden.

Deze fenomenen zijn het resultaat van klassieke conditionering. Wat gebeurt er ook alweer tijdens het proces van klassieke conditionering? Het is tijdens je studie vast voorbijgekomen: bij klassieke conditionering treedt een bepaalde relatief betekenisloze stimulus (Geconditioneerde Stimulus) tegelijkertijd op met een betekenisvolle stimulus (Ongeconditioneerde Stimulus). Met als gevolg dat de oorspronkelijk betekenisloze stimulus de emotionele betekenis van de betekenisvolle stimulus overneemt (Geconditioneerde Respons). Hierdoor snappen we waarom een relatief neutrale gebeurtenis (zoals de geur van mosselen) een bepaalde emotie of fysieke reactie (misselijkheid) opriep.

De eerste onderzoeken naar klassieke conditionering

De man die wel wordt gezien als de “ontdekker” van de klassieke conditionering is Ivan Pavlov. Pavlov was wetenschapper en bestudeerde begin 1900 Pavlov de spijsvertering en de lichaamssappen (zoals speeksel) die komen kijken bij een bepaald gedrag. Hij gebruikte voor dit onderzoek honden als proefdieren. Pavlov bracht buisjes aan bij de speekselklieren om het kwijl op te vangen zodat hij kon meten hoeveel de dieren kwijlden en op welk moment. De honden kregen voedsel toegediend om het kwijlen op gang te brengen. Maar al snel ontdekte Pavlov dat de proefdieren al speeksel begonnen aan te maken nog voordat het eten werd toegediend. Ze kwijlden al bij het ruiken van eten, als ze de deur horen opengaan en zelfs als ze de voetstappen van de assistent hoorden. Pavlov deed zo per ongeluk een belangrijke ontdekking: het proces van klassieke conditionering.

Hier zie je hoe Pavlov begin 1900 te werk ging:

Klassieke conditionering en de betekenisanalyse

Om het effect van klassieke conditionering overzichtelijk weer te geven, wordt gebruik gemaakt van een betekenisanalyse. Met een betekenisanalyse brengen we in kaart wat de geconditioneerde stimulus is (oftewel de Conditioned Stimulus, CS). Hiermee bedoelen we de relatief neutrale situatie die gekoppeld wordt aan de intrinsiek betekenisvolle situatie. In het bovenstaande voorbeeld van Pavlov betreft dit het belletje, of de voetstappen van de onderzoeksassistent. Vervolgens geven we in de betekenisanalyse de ongeconditioneerde stimulus weer. En met de ongeconditioneerde stimulus geven we ook vaak meteen al de ongeconditioneerde reactie weer, (de Unconditioned Stimulus/Unconditioned Respons, of in afkorting: de US/UR). Dit is de stimulus die intrinsiek al een bepaalde reactie oproept. Bij de honden van Pavlov is dit bijvoorbeeld het voedsel dat vanuit zichzelf al een kwijlreactie oproept. Tot slot noteren we de geconditioneerde reactie (de Conditioned Respons, oftewel de CR). Dit is de reactie die de geconditioneerde stimulus (CS) na het conditioneringsproces met zich meebrengt. Bijvoorbeeld kwijlen bij het horen van een belletje. Deze notatie ziet er als volgt uit:

Voor meer informatie over het opstellen van betekenisanalyses verwijzen we naar de pagina over Betekenisanalyses.

Latere onderzoeken naar Klassieke Conditionering

Gaandeweg de jaren werd het onderzoek naar klassieke conditionering verder aangescherpt. En ontdekten wetenschappers dat fenomenen zoals Contingentie en Contiguïteit belangrijke voorwaarden zijn voor het optreden van klassieke conditionering. Dit houdt in dat de conditionering sterker wordt, naarmate de twee stimuli in tijd en ruimte zoveel mogelijk tegelijkertijd worden aangeboden. En daarnaast zo min mogelijk los van elkaar worden aangeboden.

Ook is het belangrijk het onderscheid tussen signaal-leren en evaluatief leren te weten. Deze zullen we hieronder aan de hand van verschillende voorbeelden kort toelichten. Bij signaal-leren wordt stimulus 1 de voorspeller van stimulus 2. Zo kan voor een rat een rood lampje dat aangaat (stimulus 1) de voorspeller worden van een elektrische schok (stimulus 2) als dat rode lampje heel vaak is opgevolgd door een elektrische schok. Kennis over signaal-leren is van belang bij het begrijpen en behandelen van angstproblemen.

Bij evaluatief leren wordt stimulus 1 door herhaalde samenvoeging met stimulus 2 niet zozeer de  voorspeller van stimulus 2, maar doet het er (impliciet) aan (terug)denken. En roept het via die weg de emotionele reactie van stimulus 2 op. Door herhaalde samenvoeging met stimulus 2, roept stimulus 1 na verloop van tijd dezelfde prettige of onprettige reactie op als die stimulus 2 oproept. In de reclamewereld wordt veel gebruik gemaakt van evaluatief leren. Ter illustratie zullen we hieronder verschillende voorbeelden met je doornemen.

Klassieke conditionering en de reclamewereld

Reclames maken al jarenlang gebruik van het evaluatief leren. In de sigarettenreclames van vroeger, ging het roken van een sigaret (stimulus 1) gepaard met een stoer uitziende man (stimulus 2). Impliciet kreeg roken daardoor de betekenis van stimulus 2 (stoer zijn).

En wat te denken van onderstaande commercial van Eru Smeerkaas. Het product “smeerkaas” wordt hier geassocieerd met een knappe dame. Waardoor het eten van Eru de associatie krijgt van een mooi uiterlijk. Ook dat is klassieke conditionering…

En ook het hele “Greenwashing” principe, waarbij bedrijven zich associëren met groen en milieubewustzijn is gebaseerd op de principes van klassieke conditionering. In onderstaande afbeelding associeert McDonalds zich met “groen” (en daarmee met milieubewustzijn), waardoor kijkers McDonalds automatisch gaan associëren met groen (en milieubewustzijn). Terwijl een bedrijf als McDonalds in werkelijkheid in de top van milieubelastende bedrijven zal staan.

Klassieke conditionering en pathologie

Kennis over de principes van klassieke conditionering helpt dus om antwoord te vinden op de vraag waarom mensen in relatief neutrale situaties overmatig sterke emotionele of fysieke reacties ervaren. Hoe begrijpen we bijvoorbeeld dat een kind overmatige angst ervaart voor het naar school gaan? Of hoe begrijpen we dat iemand overmatige angst ervaart voor het aangaan van sociaal contact? Of hoe begrijpen we dat iemand razend wordt als die op de snelweg wordt ingehaald? Antwoorden op deze vragen zullen vanuit de principes van de klassieke conditionering te vinden zijn. We gaan daarbij op zoek naar de associaties die iemand maakt. Oftewel welke situatie koppelt iemand aan school, sociaal contact of ingehaald worden, waardoor de emotie angst of woede begrijpelijk wordt.

Klassieke conditionering en seksueel misbruik

Ook slachtoffers van seksueel misbruik ondervinden op een onprettige manier de effecten van klassieke conditionering. In het interview met Humberto Tan legt Iva Bicanic (topdeskundige op het gebied van seksueel misbruik) helder uit hoe dit werkt. In eerste instantie is er het reflexmatige fenomeen dat het lichaam fysiek reageert bij genitale aanraking. Mannen krijgen een erectie, vrouwen worden vochtig. Deze aanraking en genitale reactie zijn de ongeconditioneerde stimulus en de ongeconditioneerde respons. Als deze ongeconditioneerde stimulus herhaaldelijk gepaard gaat met seksueel misbruik dan wordt het misbruik geconditioneerd met de genitale reactie. Waardoor een slachtoffer op een later moment, bij het terugdenken aan het seksueel misbruik, opnieuw een genitale reactie kan krijgen. Wat voor slachtoffers uitermate verwarrend kan zijn. En vragen kan oproepen als “heb ik het gewild?”, “vond ik het fijn?”, enzovoort. Waardoor (heftige) schuldgevoelens en zelfverwijt kunnen ontstaan. Psycho-educatie en uitleg over dit fenomeen van klassieke conditionering kunnen al veel doen in het normaliseren van wat er gebeurt. En daarmee het verminderen van schuldgevoelens en zelfverwijt.

Link naar het gehele interview: https://www.rtl.nl/tv/fragmenten/video/f0afa5da-f4cb-4013-9874-764c71135696/iva-bicanic-wil-taboe-doorbreken-op-gebied-van-seksueel-misbruik

Klassieke conditionering in de zorg

In gedragstherapie wordt op talloze manieren gebruik gemaakt van dit principe van klassieke conditionering. Zo grijpen veel exposure-behandelingen aan op dit principe van klassieke conditionering. Maar ook in verpleeghuizen en ouderenzorg wordt gebruikgemaakt van klassieke conditionering. Zoals in onderstaand voorbeeld. Ouderen met dementie verhuizen naar een verpleeghuis die voor hen onbekend en daardoor vaak ook onveilig aanvoelt. In onderstaand fragment zie je hoe de onbekende verpleeghuizen geconditioneerd worden met het vertrouwde en bekende oude huis. Door “plakdeuren”, foto’s en voorwerpen uit het oude huis. De onbekende plek wordt daarmee geassocieerd en geconditioneerd met de vertrouwde voorwerpen en zal daardoor na verloop van tijd vertrouwder gaan aanvoelen.

Klassieke conditionering en gedragstherapie

Veel gedragstherapeutische interventies zijn gebaseerd op klassieke conditionering. Een voorbeeld hiervan is exposure, wat de eerste-keus-richtlijn-behandeling bij veel angststoornissen is. Een veel gebruikt uitgangspunt bij exposure is de Inhibitory Learning Theory van Michelle Craske. Ook zij baseert deze theorie op het principe van Pavlovian Conditioning. Oftewel klassieke conditionering. Een ander voorbeeld is de COMET-behandeling. Deze behandeling wordt veel gebruikt en is in herhaald onderzoek effectief gebleken bij mensen met een negatief zelfbeeld. Ook de COMET-behandeling is gebaseerd op de principes van klassieke conditionering. Positieve eigenschappen worden tijdens de behandeling geactiveerd en deze positieve eigenschappen worden gaandeweg de behandeling geassocieerd met lastige situaties.

Kennis van deze leertheorieën zal je helpen om je behandeling scherper vorm te geven. Tijdens de Basiscursus CGT en (voor complexere casuïstiek) de Vervolgcursus CGT gaan we hier dieper op in. Mocht je je dit ook eigen willen maken, dan ben je van harte welkom!